Które książki Olgi Tokarczuk trzeba znać? Top 4

Rok po literackim Noblu dla Olgi Tokarczuk Wydawnictwo Literackie zapowiada na listopad jej nową książkę zatytułowaną Czuły narrator. Taki tytuł miał też noblowski wykład polskiej pisarki. Nowa książka Olgi Tokarczuk będzie się składać z dwunastu tekstów – sześciu esejów i sześciu wykładów. 

Ciekawostką jest także to, że dorobek pisarki zostanie zachowany dla potomności jako dobro ludzkości. Dzięki staraniom wydawcy i fundacji imienia Tokarczuk 14 książek, 4299 stron, zostało zapisanych na jednej analogowej rolce, która niebawem trafi do Światowego Archiwum Arktycznego, zwanego również Biblioteką Końca Świata, położonego na wyspie Spitsbergen w Arktyce.

Popularność książek Olgi Tokarczuk – jak w przypadku każdej nagrodzonej książki – znacząco wzrosła. Tokarczuk to jednak nierówna pisarka. Ma w swoim dorobku rzeczy wybitne, ale ma także nieco słabsze.

Co więc warto i trzeba znać?

1. Prawiek i inne czasy

To jej trzecia książka, która wcale nie była specjalnie chwalona przez krytykę. I tak Dariusz Nowacki określił Prawiek jako „banał ekologiczny i inne popierdy z mchu i paproci” („FA-art” 1996, nr 3). Krzysztof Uniłowski zaś twierdził, że uniwersalizm Tokarczuk to „uproszczenie” i łatwy synkretyzm („FA-art” 2002, nr 3, 4 oraz 2003, nr 1-2). Magdalena Bieńkowska nazwała Prawiek kiczem („Kresy” 2000, nr 1).

Tylko nieliczni dostrzegli, że to kompletnie nowy sposób pisania, coś tak absolutnie nowego i innego w literaturze polskiej połowy lat 90. 

Prawiek jest miejscem, które leży w środku wszechświata. Gdyby przejść szybkim krokiem Prawiek z północy na południe, zabrałoby to godzinę. I tak samo ze wschodu na zachód. A jeśliby kto chciał obejść Prawiek naokoło, wolnym krokiem, przyglądając się wszystkiemu dokładnie i z namysłem – zajmie mu to cały dzień. Od rana do wieczora.

s. 5

Tokarczuk wykreowała podwójną przestrzeń mityczno-fantastyczną oraz zbudowaną z mieszanki wierzeń chrześcijańskich i pogańskich. A rosnąca pod Prawiekiem grzybnia jest „życiem śmierci, życiem rozkładu, życiem tego, co umarło”.

Mamy tu też bezpieczną wieś i tajemniczy, groźny las. Mamy świat apolityczny, w pewien sposób przewrócony rytmowi natury i z takich naturalnych elementów zbudowany. Trwanie zapewniają rzeczy, jak młynek, którzy Michał przywiózł z wojny. 

Młynek ma tu wiele znaczeń: oznacza mielenie – metaforyczne przyrabianie, opracowywanie, destrukcję, ale i przetwarzanie na coś, co będzie na nowo karmiło. Związek mąki z chlebem niesie ze sobą powiązanie z głodem. Chleb w czasie wojny miał ogromne znaczenie. 

To inne pisanie to pisanie apolityczne, ujęcie historii świata widzianej z pozycji pewnej wykreowanej mitologii.

2. Księgi Jakubowe

Opus magnum. Opowieść bazująca na historycznych źródłach, ale poprowadzona tak, że odsłania przed nami niesamowity świat XVIII wieku. To opowieść przy okazji o odmieńcu. Będzie nim Jakub Frank, który urodził się jako podolski Żyd, ale pochowany został jako polski arystokrata. 

Pod wodzą Jakuba Żydzi przyjmują w 1759 roku we Lwowie chrzest, zaś w 1773 roku osiedlają się w Brnie, gdzie zyskują znaczną autonomię.

Frank współtworzył dzieje diaspory żydowskiej, jednak traktowany jest jako sprawca niebezpiecznego odłamu. 

Tokarczuk nie tylko snuje dzieje Jakuba Franka, ale i przy okazji maluje obraz XVIII-wiecznej Polski  szlacheckiej, w której ład społeczny to mieszanka przemocy i chaosu. Stan wyższy rządzi niższym, czując się panem i władcą ciała i dusz. Rządzenie przyjmuje formę przemoc owego traktowania przedmiotowego. 

I w takim świecie właśnie pojawia się Frank, który chce równości i normalności na co dzień.

Czy nie mogłoby być wszystkiego pod dostatkiem, i ciepła, i jedzenia, i dachów nad głowami, i piękna? Komu by to szkodziło?

Dlaczego opowiadać o Franku? Nie tylko dlatego, żeby przywrócić go zbiorowej pamięci. I nie tylko dlatego, że to postać poprzez którą można pokazać 100 lat polskiej historii.

Tokarczuk przekonuje nas o czymś jeszcze. To właśnie literatura jest archiwum wiedzy, a zaglądając tam nie dostaje się gotowych odpowiedzi bez stawiania pytań. Literatura jest więc metodą myślenia, interpretacji złożonego świata, którego nie przyjmuje się jako oczywistego i w jednej postaci.  

3. Podróż ludzi Księgi

Opowieść o tajnym bractwie ludzi Księgi, którzy wierzą w immanentne bóstwo, nieposiadające kształtu i imienia. Wtajemniczenie i wiedzę pozyskują w kolejnych szczeblach wyrzeczeń oraz zgłębiania siebie. Na ostatnim dowiadują się o istnieniu Księgi, podarowanej Adamowi przez Boga. 

Stanowi więc odbicie boskiej doskonałości i zawiera w sobie rozwiązanie zagadki życia. Dostarcza odpowiedzi na wszystkie pytania i jest „poetyckim opisem rzeczywistości”. Żeby odnaleźć Księgę, trzeba wyruszyć w podróż. 

To opowieść o poznaniu, o tym, jakimi sposobami można je osiągnąć. Dla Tokarczuk nie ma jednej drogi prowadzącej do samopoznania, nie ma jednej instrukcji obsługi. Każdy musi wykonać własny wysiłek, aby zgłębić mikrokosmos, którym jesteśmy. 

4. Bieguni

To książka stanowiąca zbiór relacji, życiorysów, anegdot czy fragmenty powieści. Książką inaczej od poprzednich konstruowana i innym językiem napisana. Ciekawa z uwagi na różnorodność, jakby każda minihistoria stanowiła jakiś epizod w serii. 

Ta serialowa metoda rodem ze współczesnych serii nie ma na celu wyjaśnienie zagadki, opowiedzenie skończonej historii. Nie chodzi o zamkniętą narrację, która uporządkuje nam świat. 

Chodzi raczej o utwierdzenie nas w poczuciu nieciągłości, dziwnej fragmentaryczności życia, losów i pojedynczych życiorysów. Motywem spinającym całość jest nomadyczność. To opowieść o wędrowcach, włóczykijach. O niemożności znalezienia czy stworzenia domu. O ciągłym byciu w podróży, gdzieś w międzyprzestrzeni i jakimś międzyczasie. 

10 października 2020