Chopinowskie igrzysko 

„Nie możemy narzucić światu swego polskiego pojmowania dzieł Chopina” – tak mówił w czasie inauguracji I Konkursu Chopinowskiego przewodniczący jury Witold Maliszewski. Zbiorowa praca „Chopinowskie igrzysko. Historia Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina 1927–2015” to fascynująca opowieść o tym, jak Konkurs próbuje wymykać się spod jakiekolwiek narracji. I jak bardzo ostatecznie jest związany z Polską.

Niezmiennie moją ulubioną lekturą pozostają listy Chopina, do których przyjemnie się wraca, tak jak przyjemnie się ich słucha – czytane głosem Marka Kondrata. „Chopinowskie igrzysko” to lektura bardziej przypominająca bindżowanie serialu albo biograficzne zaglądanie za kulisy, wywołuje dreszcze emocji nie mniejsze niż te, które towarzyszą samej rozgrywce konkursowej. I faktycznie jest kulturową biografią międzynarodowego wydarzenia organizowanego w Polsce.

Więcej niż kronika konkursowa 

Bez wątpienia imponującą i tytaniczną pracę wykonało czworo badaczy z Instytutu Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, którzy pokazali konkurs nie tylko w tym, co nas najbardziej emocjonuje: rozgrywki walczących pianistów i zakulisowych sporów jurorów, ale w znacznie szerszym kontekście – kulturowego znaczenia emocji, które co pięć lat wywołuje to wydarzenie. 

Dzięki tej kulturowej postawie książka staje się obowiązkową lekturą dla dziennikarzy relacjonujących Konkurs, ale i dla każdego, kogo interesuje choćby tylko incydentalnie Chopinem. Obowiązkową także dla każdego, kogo zajmuje zagadnienie przechwytywania narodowych mitów. 

Debata bez końca: jak grać Chopina?

Chronologiczny układ pozwala zrekonstruować debatę na temat wykonawstwa muzyki Chopina, ale i tego, co toczyło się w społecznej warstwie: dyskusji o konkursie, uczestnikach, zmagań widzianych w politycznym kontekście zmian cywilizacyjnych. 

I chyba najfajniejsze w lekturze jest to, że autorzy nie próbują być kronikarzami, a właśnie kulturoznawcami – mają swój aparat do interpretacji, indywidualnego spojrzenia. Niesamowicie czyta się cytaty z dawnej prasy, recenzji zagranicznych, wypowiedzi jurorów, uczestników, ministrów kultury… Żal tylko, że tego wszystkiego nie można zobaczyć na zdjęciach – to jedyny widoczny brak.

Papierosy dla jury… 

Ale choć książka znajduje się w kategorii prac naukowych, to nie ma w niej naukowego żargonu. Są za to fantastyczne anegdoty, jak choćby ta z 1955 roku – dziś wręcz niewiarygodnie brzmiąca – o bezpłatnym przydziale papierosów dla członków jury oraz uczestników (25 na osobę). 

Autorzy nie pomijają nie tylko społecznych, politycznych, ale i ekonomicznych – pokazują, jak zmieniało się finansowanie konkursu, wysokość nagród i warunki pobytu uczestników. Od skromnych początków w 1927 roku po współczesny rozmach z transmisjami online i milionową widownią.

1980 – triumf buntownika 

Najpowszechniej chyba znany skandal z Pogoreliciem z konkursu w 1980 roku tu opisany jest z kompletnie innej perspektywy niż ta, którą znamy. Kornelia Sobczak napisała niesamowity rozdział o jubileuszowym X Konkursie, tytułując go: Triumf buntownika.

Zapamiętany bardziej z powodu buntu w jury – dwoje członków jury opuściło demonstracyjnie jego skład, w tym Martha Argerich, która publicznie i demonstracyjnie oświadczyła, że nie zgadza się z werdyktem – oraz występu, ale i stylu bycia Ivo Pogorelicia – niepokornego, nonszalanckiego, żującego gumę, ale i uwielbianego przez publiczność i krytyków. Mało kto dziś pamięta zwycięzcę, którym był Wietnamczyk Dang Thai Son – wybitny przecież chopinista, ale i wspaniały nauczyciel wielu genialnych pianistów, także zwycięzców późniejszych edycji (z objawieniem Bruce’em Liu na czele).

I tu być może najwyraźniej wybija się właśnie spojrzenie kulturoznawcze, które pozwala nam zobaczyć różnego rodzaju gry w polu symbolicznym: 

W publikacjach poświęconych X edycji chętnie reprodukowane jest też zdjęcie Pogorelicia z laureatem zmagań, Dang Thai Sonem. Fotografię wykonano po uroczystości rozdania nagród – żadnej z regulaminowych „zbuntowanemu” Jugosłowianinowi nie przyznano. Trudno o bardziej kontrastowe zestawienie dwóch artystów. Pogorelić dominuje w kadrze: jest wysoki, uśmiechnięty, nieznacznie pochyla się nad zwycięzcą Konkursu, w ręku trzyma papierosa, upozowany jest swobodnie, nonszalancko, lekko przegięty, ekstrawagancko ubrany: ta sama pikowana kamizelka co na konferencji prasowej w Filharmonii, pod spodem rozpięta koszula, na szyi fular i intrygujący naszyjnik. Drobny Wietnamczyk wygląda przy nim jak uczeń – prymus w swoich okularach i nienagannym, czarnym smokingu. 

Chopin wymyka się Polsce

Symboliczne gry widać zresztą od początku , bo już od pierwszej edycji Chopin konkursowy wymyka się polskiej przynależności, choć jednocześnie wielu próbuje go zatrzymać lub odzyskać. Widać świetnie poziomy debaty i różne warstwy narracji – swoją mają jurorzy, inną mają krytycy i sprawozdawcy, jeszcze inną publiczność. I własną, nie mniej indywidualną mają również uczestnicy – nierzadko chyba najmniej słyszani.  

Pól napięć symbolicznych jest wiele – i widać je także dziś. Aż chciałoby się o październiku 2025 roku przeczytać kolejny rozdział. Szczególnie że obecna 19. edycja jest znów o tyle przełomowa, że po raz pierwszy przewodniczącym jury jest nie-Polak.

8 października 2025