Thawra w Sudanie ze Zdjęcia Roku 2020

To był jeden z wielu protestów w Sudanie, na którym obecna była poezja. Niełatwo jednak znaleźć o tym informacje w mediach albo gdziekolwiek indziej. Nastolatek ze zdjęcia jest jednym z kilku tysięcy młodych ludzi, którzy po miesiącach protestów przyczynili się do upadku trwającego trzy dekady reżimu generała Umara al-Baszira w Sudanie.

Fotograf AFP Yasuyoshi Chiba od znajomego dowiedział się o zgromadzeniu 19 czerwca 2019 roku w Chartumie. To wtedy powstało zdjęcie, które wygrało World Press Photo 2020. 16-letni Mohammad Yousuf stoi w środku i recytuje wiersz oświetlany przez błysk smartfonów pozostałych uczestników. To był jeden z licznych protestów młodzieży w Chartumie, jeden z tych, kiedy akurat wyłączyli prąd.

Zdjęcie nosi tytuł Straight Voice, który odwołuje się – jak opowiada Yasuyoshi Chiba – do barwy głosu nastolatka, choć równie dobrze może odnosić się do prostoty poezji, którą cytuje Mohammad Yousuf. Chiba nie zdążył zapytać go o imię, a ponieważ nie zna arabskiego, nie wiedział, co recytuje. Od znajomego usłyszał, że to jeden z najbardziej znanych i popularnych poetów cytowanych w czasie sudańskiej rewolucji. Nie pytał o nazwisko.

Personalia bohatera udało się ustalić dość szybko, bo po wygranej na World Press Photo 2020 na zdjęciu rozpoznali go znajomi. Yousufa znaleźli holenderscy dziennikarze, rozmawiał z nim także reporter AFP. I wtedy nikt nie zapytał o autora wiersza, choć w rozmowie z AFP 16-latek przywołuje kilka wersów tekstu, który tak poruszył obecnych na proteście młodych ludzi, ale i jury konkursu World Press Photo 2020. Emocjonalność obrazu jest najczęściej wymienianym argumentem na rzecz unikatowości tego zdjęcia.

Buntownicy

Poezja buntu była obecna na każdej z sudańskich manifestacji ulicznych. W kwietniu zeszłego roku media na świecie obiegł film, na którym 22-letnia studentka Alaa Salah rytmicznie wyśpiewuje (rapuje?) fragment wiersza, a tłum odpowiada jej: thawra! (rewolucja!).

Najsłynniejszy wers:

The bullet doesn’t kill. What kills is the silence of people

(znany także w wersji: A bullet doesn’t kill, what really kills is the silence of the oppressed)

był skandowany przez demonstrantów również w poprzedniej fali protestów, czyli w styczniu 2018 i wrześniu 2013 roku.

To fragment wiersza jednego z najbardziej znanych poetów regionu Mohammeda Taha al-Gadala. Co ciekawe, jego poezja wzywa do pokoju i pojednania, a nie do buntu. W styczniu media arabskie donosiły, że al-Gadal został uwięziony, podobnie jak inny poeta aktywista Jafar Khidir. Innym znanym bardem rewolucjonistów i protestantów sudańskich był Abd ar-Rahman Abdullah nazywany „Frankiem Sinatrą zachodniego Sudanu”.

Sudański Kaczmarski

To nie ich jednak recytuje bohater Zdjęcia Roku 2020. W depeszy AFP pojawiają się dwa cytaty z wiersza wygłaszanego na proteście 19 czerwca 2019:

While the drums are beating, we take to the streets […]. There will be no abandonment, none of us will beat a retreat […] Our struggle will bear fruit which will be sprinkled with the blood of martyrs.

I na tym proteście po każdym wypowiadanym wersie zgromadzeni wokół Yousufa krzyczeli: „thawra!” (rewolucja!).

Trudność z ustaleniem, o jaki tekst chodzi, nie polegała tylko na tym, że żaden z dziennikarzy zachodnich mediów obecny w Sudanie (a jest ich zaledwie kliku) nie zapytał o to i nie sprawdził, kogo nastolatek cytował na proteście. Choć to dziwi najbardziej, bo gdyby wydarzyło się to na ulicach Paryża, Londynu czy Nowego Jorku, następnego dnia w każdym sklepie pewnie można byłoby kupić T-shirt z cytatem, księgarnie reklamowałyby swoje wydania, w Google Trends nazwisko poety rozsławiłoby kraj, a tłumacze dostaliby kontrakty na przekład na języki świata.

Sudańska rewolucja – jak widać – interesuje nas, obywateli zachodniej cywilizacji, w niewielkim stopniu. Nam, Polakom, powinna być jednak bliska, bo i my kiedyś choćby z Murami Jacka Kaczmarskiego na ustach walczyliśmy o wolność.

Wersy – przywołane w depeszy AFP – nie odnoszą się do żadnego z wierszy przetłumaczonych z arabskiego (choćby na angielski). Koledzy z AFP nie umieli odpowiedzieć mi na pytanie, o kogo chodzi, czy widzieli nazwisko, może mają jakieś nagranie dalszego ciągu rozmowy z Yousufem. Gonili już za innymi tematami, rytm newsa jest zabójczy i niweczy jakąkolwiek możliwość powrotu.

Ikona ulicy na Zdjęciu Roku 2020

Postanowiłam spróbować wrócić do Sudanu w inny sposób i zapytać u źródła. Napisałam do autorów anglojęzycznego bloga ArabLit z prośbą o pomoc, dostałam przekierowanie do sudańskiej pisarki, krytyczki literackiej pracującej na King Saud University. I to Lemya Shammat pomogła mi ustalić, o jakiego poetę i jaki tekst chodzi.

Yousuf cytuje jeden z wierszy napisany przez Mohameda al-Hassana Hummaida – kultowego sudańskiego poetę, który pisał w miejscowym dialekcie. Zginął w wypadku samochodowym w Chartumie w marcu 2012 roku. Wiersz nosi tytuł Beat and Drum. Lemya zrobiła dla mnie próbkę tłumaczenia na angielski, żebym miała szansę zorientować się w treści i emocjonalnym ładunku przesłania poety.

Zainteresowanym podsuwam jedyny wiersz al-Hassana Hummaida przetłumaczony na angielski można przeczytać tu.

Rewolucyjny beat

Jak bardzo Beat and Drum jest popularne wśród młodzieży, pokazuje też przypadkiem zrobione nagranie, które podesłała mi Lemya, gdzie cytowany jest wspomniany wiersz przez tańczących w kręgu młodych chłopców:

Beat and Drum swoją popularność zawdzięcza temu, że nawołuje do wyjścia na ulice, podkreślając, że nie ma odwrotu. To wezwanie do aktywności, do przerwania milczenia, do przeciwdziałania niesprawiedliwości. Bez kalkulowania. Bez zabezpieczania się.

Czy będziesz znosił upokorzenia jedynie dla posiłku?
Już nawet rozmowy są zakazane.
Bezpieczeństwo? Znamy tylko strach.
Ukradli i splądrowali nam kraj

(tłum. własne na podstawie angielskiej wersji przekazanej przez Lemyę Shammat)

„Thawra” (rewolucja) to odpowiedź tłumu młodych, bo młodość nie kalkuluje. Jest emocjonalna i bezkompromisowa.

Protest 19 czerwca 2019 roku odbył się niedaleko miejsca, gdzie mieszka Yousuf. Jeśli ktoś chce zajrzeć – choćby na Google Maps – powinien w Chartumie odnaleźć ulicę Jabra, w sąsiedztwie numeru 18. Tam wciąż mieszka bohater Zdjęcia Roku. Planuje iść na studia, zostać inżynierem.

Wołanie o wolność

Dla protestujących Sudańczyków poezja na ulicach była głosem wolności i wołaniem o wolność. Thawra nie nawołuje do rozlewu krwi, ale do zmiany. Jest żądaniem wypowiadanym/wyśpiewywanym we wspólnocie tych, którzy nie chcą już milczeć. Każdy może mieć swój udział w tym zaangażowaniu poprzez okrzyk: rewolucja! 

Poeci rewolucji są nadzieją dla rodaków i sumieniem dla świata, jak w tym ludowym wezwaniu:

Tens of Khashoggis are publicly slaughtered in my country —
So why does the world turn a blind eye?
Is my death any different from his? Why?
Why doesn’t it attract daily mention
Or is it not bloody enough to call their attention?

Tłum krzyczy na ulicy. Bo milczenie zabija. 

Reżim Umara (Omara) al-Baszira upadł 11 kwietnia 2019 roku. 22 grudnia 2019 roku prokurator generalny w Sudanie rozpoczął postępowanie przeciwko niemu w sprawie zbrodni w Darfurze. 11 lutego 2020 roku Sudan przekazał al-Baszira Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu w Hadze, który ma go osądzić za zbrodnie przeciwko ludzkości.

21 maja 2020