Philip Roth i jego miejsca penetracji

Philip Roth to pisarz, którego nie wypada nie znać. Czytało się jego powieści przed laty i wciąż dobrze się je czyta, nawet jeśli narzekamy, że w gruncie rzeczy konserwatysta. Nie doczekał się literackiego Nobla – podobno Akademii przeszkadzały zarzuty o seksizm. 

Uchodził za pisarza buntującego się i łamiącego wszelakie tabu. Wychował się w  konserwatywnej rodzinie – osiadłych w Ameryce żydowskich imigrantów z Galicji. W latach 60. był pisarzem, który nie tylko wstrząsnął literaturą amerykańską, ale dla wielu jego powieści były pokoleniowym manifestem. 

Mizogin Roth 

Przez ortodoksów oskarżany o nienawiść do Żydów. Żydowskość jest jednym z tematów jego prozy. Podobnie jak męskość – szczególnie w kontekście relacji z kobietami. Dostaje się Rothowi za mizoginizm (męska część krytyków podkreślać będzie do upadłego: rzekomy mizoginizm). Gdy Roth dostawał nagrodę Man Booker International Prize, z jury wycofała się Carmen Callil – założycielka feministycznego wydawnictwa Virago. 

W 2021 głośno było o biografii Rotha autorstwa Blake’a Baileya, który usprawiedliwiał mizoginizm pisarza jego stosunek do kobiet. Roth szybko jednak zszedł na drugi plan, kiedy pojawiły się zarzuty wobec Baileya o molestowanie i gwałt – uzasadnione i potwierdzone świadectwami wielu kobiet. 

Krytyka rzeczywistości. Miejsca penetracji 

Wracając do powieści – Roth swoją popularność nie zawdzięcza podejmowaniu kontrowersyjnych tematów ani łamaniu tabu. Zawdzięcza świetnie zbudowanej narracji, w której – gdzieś w okolicach 20. strony – znajdujemy się w środku świata, w małym amerykańskim miasteczku i do ostatniego zdania mieszkamy z bohaterami albo w ich sąsiedztwie. 

Przy okazji Roth nie daje nam łatwych odpowiedzi ani gotowych rozwiązań. Zbyt dobrym jest pisarzem, żeby sobie pozwolić na jednoznaczność. 

Od czego czytanie Rotha zacząć i do czego warto wracać? 

1. Amerykańska sielanka 

Zdrada męża to kaprys, ale zdrada żony to już poważne przestępstwo, które w świecie Rotha oznacza koniec rodziny. Philip Roth jest świetnym pisarzem, ale zachwycając się nim, miejmy świadomość, że to pisarz konserwatywny. 

Nagrodzona Pulitzerem Amerykańska sielanka to jedna z najważniejszych powieści Rotha. I niesamowicie aktualna. Film nie oddaje jej – nawet jeśli momentami nużącej – atmosfery końca pewnego czasu. Kiedy wydaje ci się, że czegoś już się dorobiłeś, masz w miarę dobrze prosperujący biznes, ożeniłeś się z miss czegoś tam, urodziła wam się córka i życie się toczy, nagle pojawia – nie wiadomo skąd – kryzys. 

Oczywiście wywołują go okoliczności zewnętrzne: wojna w Wietnamie (nasz bohater pyta: po co angażować się w cudze konflikty?), protesty młodzieży, które dawno wykroczyły poza zwykły bunt nastolatków. Porządek – krajowy i rodzinny – zostaje zburzony. 

Szwed zrozumiał, że słowa zawsze znaczą za dużo albo za mało w stosunku do intencji mówiącego, a czyny czynią za dużo albo za mało w stosunku do zamierzeń czyniącego. Nasze słowa i czyny mają znaczenie, i owszem, ale nie takie, jakie chcieliśmy im nadać.

Chaos jest niezbywalnym elementem. Idealny porządek? To tylko złudzenie. Tego właśnie uczy nas Philip Roth w Amerykańskiej sielance. Rzecz jasna, jak na wybitnego pisarza przystało, nie moralizuje. Pozwala nam znaleźć się w środku kreowanego świata. 

To właśnie umiejętność budowania narracji stanowi o sukcesie czytelniczym książek Philipa Rotha. 

2. Dziedzictwo 

Śmiertelna choroba ojca staje się tematem, ale i pretekstem do pytania o własną pozycję – syna, który nigdy ojcem zajmować się nie chciał, i pisarza, który bezwstydnie (?) korzysta z okazji do drążenia własnego „ja”. 

Przy okazji powstaje proza, w której odnajdzie się każdy z nas – w pewnym wieku skłócony bardziej ze sobą niż z własnym rodzicem znikającym, odchodzącym, upokorzonym chorobą, starością i bezradnością wobec niemocy ciała.

To być jedna z niewielu książek Rotha czułych i odsłaniających samotność w umieraniu. Ciekawie rozgrywa także Roth pytanie o to, czy jest męskość w obliczu starzenia i choroby? 

3. Mistrzowie. Spotkania z twórcami 

O rozmowach z pisarzami pisałam już, ale wrażenie po lekturze pozostaje na długo. Często powtarza się banalne stwierdzenie, że dobry pisarz ma dobry słuch. W przypadku Mistrzów to słuch jest ostatnim zmysłem, który Roth angażuje. Pierwszym niezmiennie pozostaje intuicja. To ona kieruje Rothem przy researchu i budowaniu pytań. 

Rozmowa staje się czymś więcej niż wymianą myśli. W Mistrzach jest budowaniem sytuacyjnego momentu, w których przyglądamy się rzeczywistości z w relacji do punktów widzenia mówiących. 

W historii kultury wschodnia Europa to Rosja ze swoją absolutnie szczególną, zakotwiczoną w świecie Biznancjum historią. Czechy, Polska, Węgry, podobnie jak Austria, nigdy nie były częścią Europy Wschodniej. Od samego początku uczestniczyły w wielkiej przygodzie cywilizacji zachodniej, z jej gotykiem, renesansem, okresem reformacji – ruchem zrodzonym dokładnie w tym regionie. To tam, w Europie Centralnej nowoczesna kultura znalazła najsilniejsze bodźce: psychoanalizę, strukturalizm, dodekafonię, muzykę Barótka, nową estetykę powieści Musila i Kafki. […] nie możemy pominąć takie ewentualności, że koniec Europy Środkowej oznacza początek końca Europy jako takiej.

Milan Kundera w rozmowie z Rothem, s. 116–117

Ciekawe, kto dziś podziela te marzycielskie poglądy Milana Kundery? Bo dziś tego środkowoeuropejskiego ducha uosabiają Ukraińcy pokroju Wołodymyra Zeleńskiego. A Polacy, Czesi, Węgrzy? W wyborach głosują na antyeuropejskich populistów. Reszta Europy? Najbardziej chyba dobitnie jej pozycję określił włoski premier, mówiąc o możliwym embargu na rosyjski gaz: „Wolimy pokój czy włączoną klimatyzację?”. 

17 kwietnia 2022